„Boję się” – czyli o strachu i lęku u dzieci

W pakiecie „boję się” są różne załączniki, może być nim zarówno strach, ale też i lęk, w którymś ze swoich odcieni, tj. niepokój, nieśmiałość czy wycofanie. Dzieci bowiem, tak samo jak i dorośli, obawiają się różnych rzeczy. Często tych, wobec których wydaje się, że jesteśmy bezbronni i mali, tj. ciemność, burza, duchy, bestie, ale też sytuacji społecznych, w których doświadczamy osamotnienia, poniżenia, porażki czy odrzucenia. Doznawanie obu tych emocji jest częste i powszechne, jaka jest zatem ich rola i skąd się one biorą?

Strach jest nam potrzebny, by skutecznie się przystosować do zmiennego i zagrażającego środowiska, np. silnego dźwięku lub bólu. Jest on emocją wrodzoną i towarzyszy nam przez całe życie. Jego siła jest zależna od natężenia bodźca, jego rodzaju i znaczenia. Poprzez obserwację innych, uczymy się reakcji strachu na określone, pierwotnie obojętne słowa i sytuacje. Zdobyta w ten sposób wiedza, redukuje jego odczuwanie w odpowiedzi na czynniki zewnętrzne i wewnętrzne, tj. ból, mobilizuje do ataku lub ucieczki w sytuacji zagrożenia. Strach zatem pełni bardzo ważną funkcję ostrzegawczą dla przetrwania jednostki i zawsze wiąże się z bodźcem ocenianym jako niebezpieczny.

Lęk natomiast wyłania się ze strachu. Powstaje w momencie wyobrażenia sobie lub oczekiwania wystąpienia zagrożenia. Jest zatem procesem wewnętrznym, którego funkcja polega na jak najlepszym przygotowaniu do prawdopodobnego niebezpieczeństwa, które może być.

fear2

Lęk ma różne mechanizmy powstania, może mieć formę odtwórczą, kiedy jest związany z uprzednimi, negatywnymi doświadczeniami, w których doznaliśmy uczucia strachu i reakcja ta została uwewnętrzniona, jak również wytwórczą, związaną bezpośrednio z szybko rozwijającą się wyobraźnią dziecka i dynamicznym rozwojem procesów umysłowych, gdy tworzy ono swój świat wyobrażonych lęków, wywołujących go osób, zdarzeń, przedmiotów, czy obrazów. Dzieci z obniżonym potencjałem intelektualnym doświadczają więcej lęków o charakterze odtwórczym.

Innym powodem „zagnieżdżenia” się lęku jest niezaspokojenie potrzeb fizycznych i psychicznych dziecka, bolesne odczuwanie braku poczucia bezpieczeństwa, miłości, bliskości, przynależności wywołuje doraźne, silne stany emocjonalne, w tym lęk i obawę, że takie sytuacje mogą powtórzyć się w przyszłości. Powoduje również zachowania mające na celu zmniejszenie niepokoju, np. poprzez domaganie się stałego kontaktu z matką, w skrajnej postaci uniemożliwiającego normalne funkcjonowanie. Długotrwałe odczuwanie nasilonego niepokoju prowadzi do zmian w zachowaniu – zahamowania aktywności bądź jej nasilenia. Dziecko staje się „porażone lękiem”, bierne, apatyczne lub nadmiernie pobudzone, ruchliwe, chaotyczne w działaniu, nie może skupić się na czymś innym,  przez co ma obniżone możliwości intelektualne. Utrata kontaktu emocjonalnego z matką ma swoje odzwierciedlenie w zaburzeniach rozwoju emocjonalnego i umysłowego u dziecka, obserwowane są opóźnienia w rozwoju, a nawet obniżenie potencjału intelektualnego, pojawiają się liczne nieprawidłowości emocjonalne, utrudniające przystosowanie społeczne.

fear3

Najpóźniej pojawiającym się źródłem lęku jest zaburzony obraz własnej osoby. Składają się na niego wyobrażenia, pragnienia i oczekiwania jakie osoba ma wobec siebie. Samoocena dziecka kształtuje się pod wpływem informacji, ocen i ustosunkowania się innych osób wobec niego. W dzieciństwie rolę tą pełnią głównie rodzice i nauczyciele oraz to, jakie efekty przynosi własna aktywność dziecka. Wraz z obrazem swojej osoby kształtuje się samoocena i aspiracje młodego człowieka, które w okresie dzieciństwa są zmienne i niestabilne, niezmiernie podatne na wpływy otoczenia. Kluczowym momentem dla rozwoju obrazu własnej osoby jest czas między 6. a 12. rokiem życia. Występuje wtedy bardzo silna potrzeba pozytywnego myślenia o sobie i własnych możliwościach, osiągnięciach, zaletach, w kontekście kryteriów płynącymi ze strony otoczenia dziecka. Natomiast spodziewanie się odrzucenia, ośmieszenia czy niepowodzenia wyzwala uczucie mniejszej wartości, które powoduje różne reakcje lękowe. Zaniżona samoocena będąca skutkiem ciągłego oczekiwania bądź dostawania negatywnych informacji na swój temat oraz nieefektywna aktywność podejmowana przez dziecko jest doskonałym podłożem do pojawienia się lęków. Dlatego tak ważne jest dostarczanie dziecku pozytywnych wzmocnień, np. w postaci słownych pochwał w odniesieniu do podejmowanych przez niego działań, zachęcanie do samodzielności i przyzwolenie na to, by popełniało błędy. Nadmierne bowiem krytykowanie i ciągłe wyręczanie, powoduje poczucie odrzucenia i sugeruje dziecku, że nie potrafi nic zrobić, w konsekwencji prowadzi natomiast do powstania lęków, które jedynie narastają w trakcie rozwoju.

 

Bibliografia:

 

 

 

 Ilona Gajowiak

 

 

Comments are closed.